Obrońca oskarżonego pełni bardzo ważną rolę w postępowaniu sądowym. Jego zadaniem jest wykazanie przed sądem, że oskarżony nie popełnił zarzucanego mu czynu, ewentualnie wnioskowanie o mniejszy wymiar kary. Kto tak naprawdę może być obrońcą w postępowaniu karnym i w jaki sposób go ustanowić?
Kto może być obrońcą w postępowaniu karnym?
Zgodnie z treścią art. 82 Kodeksu postępowania karnego, obrońcą może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury lub ustawy o radcach prawnych. W rzeczywistości obrońcą może być więc jedynie adwokat lub radca prawny.
Powyższy wymóg podyktowany jest dużym stopniem sformalizowania procedury karnej, a przez to koniecznością posiadania niezbędnej wiedzy i doświadczenia z zakresu postępowania i prawa karnego.
Kiedy oskarżony musi mieć obrońcę?
KPK dzieli obrońców w oparciu o jeszcze jedno dodatkowe kryterium – wyboru oskarżonego. Co do zasady obrona jest uprawnieniem takiej osoby, z którego nie musi korzystać. Przepisy wymagają jednak obowiązkowego udziału obrońcy w następujących przypadkach:
- gdy oskarżony nie ukończył 18 lat,
- gdy oskarżony jest głuchy, niemy lub niewidomy;
- gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy zdolność oskarżonego do rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona
- gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny,
- gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę,
- w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli oskarżonemu zarzucono zbrodnię. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy.
Obrona z urzędu
Postępowanie karne przewiduje obronę z urzędu i z wyboru. Niezależnie od tego na jakiej podstawie zostanie ustanowiony dany obrońca, powinien on działać z należytą starannością. Dotyczy to także obrony obligatoryjnej, która najczęściej przybiera postać obrony z urzędu (a więc takiej, za którą oskarżony nie płaci.
Rzetelności wypełniania obowiązków obrońcy nie ocenia się według ilości zadawanych przez niego pytań. Pytania zadawać należy tylko w miarę rzeczywistej potrzeby. By wykazać uchybienie obrońcy, należałoby wskazać konkretnie, jakie pytanie i komu winien on zadać. To samo dotyczy składania wniosków dowodowych – takie stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 lipca 2004 r. (sygn. akt V KK 60/04).
Obrońca z urzędu jest ustanawiany, gdy oskarżony zechce skorzystać z takiego uprawnienia (lub, gdy musi mieć obrońcę), lecz z przyczyn finansowych go na to nie stać. Zgodnie z treścią art. 78 §1 KPK, oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Podstawą odmowy wyznaczenia obrońcy z urzędu nie może być jednak skorzystanie przez oskarżonego z nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, o których mowa w ustawie z dnia 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej.
Obrońca z urzędu pojawia się także w przypadku, gdy sąd podejmie decyzję o nie sprowadzaniu oskarżonego z aresztu. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku:
- rozpoznawania przez sąd apelacji w sprawie,
- posiedzenia rozpatrującego zażalenie na postanowienie kończące postępowanie,
- zażalenia na zatrzymanie osoby,
- posiedzenia sądu odwoławczego przy rozstrzyganiu odnośnie bezwzględnych przyczyn odwoławczych,
- wydawania wyroku łącznego,
- zarządzenia wykonania kary wobec osoby przekazanej w trybie ENA,
- wznowionego postępowania po śmierci oskarżonego,
- – wznowionego postępowania gdy w toku postępowania wznowieniowego zachodzi przesłanka zawieszenia tego postępowania.
Obrońca z wyboru
Z kolei obrońca z wyboru pojawia się, gdy oskarżony samodzielnie wyznacza adwokata lub radcę prawnego, który będzie go reprezentował w danej sprawie. Im bardziej zawiłe i wymagające będzie postępowanie, tym wyższe będzie wynagrodzenie takiego obrońcy.
Warto zapamiętać jednak, że jeden oskarżony może mieć co najwyżej 3 obrońców.
Czynności adwokata w postępowaniu karnym
Obrońcy w sprawach karnych posiadają szereg różnych uprawnień, które mają pomóc im w walce o swojego klienta.
Ustanowienie obrońcy lub wyznaczenie obrońcy z urzędu uprawnia go do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, jeżeli nie zawiera ograniczeń.
Wyznaczenie obrońcy z urzędu nakłada na niego obowiązek podejmowania czynności procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania. Jeżeli jednak czynności należy dokonać poza siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu, prezes sądu, przed którym ma być dokonana czynność, lub referendarz sądowy tego sądu, a w postępowaniu przygotowawczym prezes sądu rejonowego miejsca czynności lub referendarz sądowy tego sądu, na uzasadniony wniosek dotychczasowego obrońcy może wyznaczyć do dokonania tej czynności innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów lub radców prawnych.
Obrońca wyznaczony z urzędu w postępowaniu kasacyjnym, w postępowaniu o uchylenie wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania lub w postępowaniu o wznowienie postępowania powinien sporządzić i podpisać kasację, skargę od wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania lub wniosek o wznowienie postępowania albo poinformować na piśmie sąd, że nie stwierdził podstaw do wniesienia kasacji, skargi lub wniosku o wznowienie postępowania. Jeżeli kasacja, skarga lub wniosek zostaną wniesione, obrońca ten jest uprawniony do udziału w toczącym się postępowaniu.
Pamiętajmy, że obrońca może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego. Udział obrońcy w postępowaniu nie wyłącza jednak osobistego działania w nim oskarżonego.
Podstawa prawna:
- Art. 6, 77, 78, 79 §1 i 2, 80, 84, 86, 548 KPK
